Nöroplastisite nedir?

15 Kas Nöroplastisite nedir?

Nöroplastisite nedir? (Beyin Plastisite nedir?)

Konuyu kapsamlı bir şekilde açıklamadan önce etimolojisini açıklamakta fayda var. Plastisite, bir yapının dışarıdan gelen güce karşı uzama, kısalma, eğrilme vb. şekil değişebilecek kadar zayıf ama etkisi altında olduğu gücün kalkması ile eski biçimini alabilme özelliğinde nedeniyle bir anda katılaşmayacak kadar güçlü olması durumudur. Bu tanıma göre plastisite kısaca esneklik demektir.

Son birkaç on yılda yapılan araştırmalar gösteriyor ki beyin çok yüksek bir esnekliğe sahip. Bu yapısı nedeniyle beynin modern anlayışını açıklamak için nöroplastisite kavramı ile karşılaşıyoruz.

Nöroplastisite nedir? Nöroplastisite, beynin içsel veya dışsal uyaranlara karşı sinir sistemi yapısındaki işlev ve bağlantıları yeniden tasarlama yeteneğidir. Kısaca özetlemek gerekirse beynin farklı durumlara karşı kendini uyarlama becerisidir. Beynin hatırlama, unutma ve yeni bilgiler öğrenme becerisi nöroplastisite ile ilişkilidir.

“Arzulayan her insan, kendi beyninin heykeltıraşı olabilir.”

Santiago Ramón y Cajal

Geçmişten Günümüze Nöroplastisite

Uzun süre bilim insanları yaptıkları araştırma sonuçlarına göre beynin bebekliğin birkaç yılında beyin oluşumunun tamamlandığını ve o dönemden sonra beyinde yeni bir üretim olmayacağını düşündüler. Beynin yapısının sabit ve değişmez olduğunu temel aldılar.  Sinir bilimin babası Cajal bu dönemi şu şekilde açıklıyor:

“Yetişkinlerde sinir yolakları sabit gibiydi. Her şey ölebilirdi ve hiçbir şey rejenere olamazdı.”

 Santiago Ramón y Cajal

Cajal 20.yy. başında yetişkinlikte de beynin değişim gösterdiğini öne sürdü. 1048 de bu konu tekrar gündeme geldi ve yeni araştırmacılar da beynin yapısal değişikliğe uğrayabileceğini savundular. 1960 yıllarında beynin bir travma sonrasında kendini yenileyip adapte olabildiği kanıtlandı. Bunun devamında stresin beyin hücrelerini öldürebileceği görüldü.

Tüm bunlar yetişkinlikte de beynin değişim gösterdiği, geliştiğini, yeni bağlantılar kurduğunu, hatta eski bağlantılarını yok edebildiğini kanıtladı. Nöroplastisite bir ömür boyunca devam eder, sadece yaşlandıkça hızı azalır.

Nöroplastisite beyni nasıl değiştirir? – Nöroplastisite nedir?

Nöroplastisitenin gerçekleşmesi nöronlara bağlıdır. Beynin gelişmesini ve vücudun istenildiği gibi çalışmasını sağlayan hücreler nöronlardır. Nöronlar hem en uzun ömürlü hücredir hem de değiştirilebilir bir yapıya sahiptir. Bilgiyi beyne oradan da sinir sistemimize iletir.

Nöronların haberleşebilmesi için sinaps dediğimiz bağlara ihtiyaç vardır.  Sinapsları kısaca bir nörondan diğerine bilgi taşımak için kullanılan telgraf telleri olarak düşünebiliriz. Nöroplastistenin meydana gelmesi sinapsların sıklığına bağlıdır.

Nöroplastisitenin beyni şekillendirmesinin iki farklı türü vardır. Yapısal ve işlevsel esneklik.

Yapısal esneklik türü

Öğrenme eylemi ile beyinde nöronlar arası haberleşme için sinapslar oluşur.  Nöronlar arası iletişim ne kadar fazla ise oradaki bağlantı kuvvetlenir. Aynı zamanda artık kullanılmayan bilgiler için aradaki sinaps bağları yok olur. Buna sinaptik budama adı verilir. Böylelikle beyin sadece ihtiyaca yönelik çalışmayı sürdürür. Kullanıldıkça kuvvetlenen ve yeni iletişim bağları oluşturan, kullanılmayınca zayıflayıp yok olan sinapslardaki bu değişim beynin iç ve dış etmenlere cevap verebilmek için yeni bağlar oluşturup kendini yenilemesidir. Bu yapısal esneklikte beynin fiziksel yapısı değişir.

İşlevsel (Fonksiyonel) esneklik türü

Beynin normal çalışamayan hasarlı bölümündeki işlevleri, sağlıklı bir alana taşımasıyla işlevlerin yerine getirilmesine devam etmesini sağlamasıdır. Bu taşıma işlemi ile hasarlı bölgedeki işlevleri alıp sağlıklı alana taşıyarak genel sağlıklı olma durumunu devam ettirdiği işlevsel esneklik ile gerçekleşen nöroplastisitedir.

İşlevsel ve yapısal esnekliği birlikte düşündüğümüzde nöroplastisite hem öğrenmeyi gerçekleştirebilmek hem de iyileşmeyi sağlamak için ciddi bir önem taşır.

Nöroplastisitenin ana fenomeni olarak kabul edilen bu iki tür birbirinden ayrı olarak düşünülmemelidir. İşlevsel değişiklikler yapısal değişiklere yol açar.

Nöroplastisitede travma sonrası 3 aşama – Nöroplastisite nedir?

Yaralanmalar sonrasında hızlı iyileşmelerin nedeni daha önceleri cevaplanamayan bir soruydu. Ciddi travma geçiren hastalar, devam eden günlerde periyodik olarak ilerleyen hızlı iyileşmeler fark ettiler. Günümüzde biliyoruz ki bu iyileşmeyi sağlayan nöroplastisite.

Travmalar sonrasında hastanın iyileşme süresi için Nöroplastisitenin 3 evresi vardır.

• Travma sonrasındaki 1-2 gün

Travmadan hemen sonra beyindeki nöronlar ölmeye başlar. Nöronlar arası bağlar azalır. Genellikle hiç kullanılmayan da nadiren kullanılan ikincil sinir ağları ortaya çıkabilir.

• Travmadan sonrasındaki 4-5 gün

Bağlar arasındaki uyarılma artar ve sonrasında bu bağlar sinapslara dönüşür. İletişim sağlanır ve farklı hücreler işlevini yerine getiremeyen hasar görmüş ya da ölü hücrelerin yerini almaya başlarlar. Sağlıklı hücrelerin devreye girmesi ile iyileşme kolaylaşır.

• Travma sonrasındaki 1-2 hafta

Geçen sürede yeni yeni sinapslar oluşmaya devam eder. Beyin yeniden adapte olup hızla şekillenmeyi sürdürür. Bu iyileşme süreci beynin yararlı yeni sinapslar oluşturmasını sağlayabilir. Bu zamanı beyin kendini şekillendirmeye ve yeni yollar oluşturmaya ayırır.

Çocuklarda nöroplastisite

Bir bebek iki yaşlarına geldiğinde bir yetişkine oranla iki kat fazla nöronlar arası bağlantıya sahiptir. Yaş ilerledikçe bu sinapslar budanır ve kendi bağlantıları oluşur.

Çocuklarda görülen 4 ana nöroplastisite

• Adaptive (uyarlanabilir) nöroplastisite

Çocuklar yeni bir beceri öğrendiklerinde ya da beynin yaralanma gibi işlevsel veya yapısal değişiklere uğraması gibi değişikliklerde beyin uyum sağlamasını sağlar.

• Impaired (zarar görmüş) nöroplastisite

Genetik aktarımla ya da sonradan meydana gelen durumlarla oluşan değişiklikler.

• Excessive (aşkın) nöroplastisite

Engelliliğe veya başka yapısal bozukluklara neden olabilen uyumsuz yolların yeniden düzenlenmesi

• Yaralanmaya karşı oluşan beyin değişiklikleri

Çocukluk döneminde daha etkili nöroplastisite örnekleri vardır.

Yetişkinlerde Nöroplastisite

Çocuklardaki nöroplastisite çok daha gelişmiş ve derin değişiklikler sağlayabilse de bu yetişkinlikte gerçekleşmeyeceği anlamı gelmez. Yetişkinlikte de beyin plastisite çok şaşırtıcı olabilir.

Yetişkinler uzun zamandır kullanmadıkları sinapslarını tekrar işlevli hale getirebilir. Bu konudaki eski bilgileri tekrardan hatırlayıp geri kazanabilir.

Uygun beyin egzersizleriyle hafızayı güçlendirip bilişsel becerilerini geliştirebilir.

Yaşı ilerlemiş kişilerde elbette çocukluk dönemindeki kadar hızlı ve güçlü bağlar kurmak kolay olmayabilir. Yine de disiplinli bir çalışmayla beyin egzersizlerini rutin olarak yapmak ve sağlıklı bir yaşam biçimi tercih etmek genç yetişkinler kadar olumlu değişimler elde edebilirler. Önemli olan temel mesele bu konuda istekli olmak.

Nöroplastisitenin beyin üzerindeki diğer faydaları;

Yazının başında birçok faydadan bahsedilse de nöroplastisite birçok farklı konuda daha hayatlarımızı olumlu yönde dizayn ediyor. Diğer yararları aşağıdaki gibi sıralayabiliriz.

• İnme gibi beyne bağlı rahatsızlıklardan kurtulma
• Travmatik beyin hasarlarını iyileştirme
• Beyin işlevlerini yeniden organize etme yeteneği ile bir duyunun hasarlı alanda olması durumunda diğer alanların boşluğu doldurması
• İşlevini yerine getiremeyen bir alan olması durumunda diğer alanların daha fazla güçlenmesi; görme yetisinin kaybolması duymayı daha da güçlendirebilir.
• Gelişmiş hafıza
• Farklı konularda gelişmiş bilişsel yetenekler
• Kolay ve etkili öğrenme

Yapısal ve işlevsel sağlık açsından birçok yararı görülen nöroplastisite, bebeklikten yaşlılığa kadar devam eden bir süreçtir. Zamanla hızı ve derinliği azalsa da genç yaşlardan itibaren eğitilmiş bir beyin sağlık bir ömür için oldukça önemli. Çeşitli zihinsel egzersizlerle, hayatımızda atacağımız yeni adımlarla ve bu aktivitelerimizi rutinimize eklemekle beynimizi eğitebilir.

Fiziksel olarak spor yaparken kaslarımızı güçlendirmeyi ve daha sağlıklı bir vücuda sahip olmayı amaçlıyoruz. Bunun için antrenmanlar belirliyor spor salonlarına üye olup istikrarlı çalışmalar yapıyoruz. Beynimiz için de durum farklı değil aslında.  Kullanılan kasın gelişmesi ve forma girmesi beyin içinde geçerli. Bu nedenle bilişsel sağlığımızı korumak ve devamlı hale getirmek için beyin egzersizlerini uygulamak ve gerekirse bu konuda yardım almak oldukça değerlidir.